تنبلی چشم چیست؟ علائم، علت و راه های درمان

تنبلی چشم یکی از شایع‌ترین اختلالات بینایی در کودکان است که اگر به‌موقع تشخیص داده نشود، ممکن است منجر به کاهش دائمی دید شود! در این حالت مغز به دلایل مختلف از یک چشم کمتر استفاده می‌کند و به‌تدریج ارتباط بین آن چشم و مغز ضعیف می‌شود. متاسقانه بسیاری از والدین متوجه علائم اولیه این اختلال بینایی نمی‌شوند و زمانی به پزشک مراجعه می‌کنند که روند درمان سخت‌تر شده است. به همین دلیل در این مقاله به زبان ساده توضیح می‌دهیم تنبلی چشم چیست، چرا ایجاد می‌شود و چه روش‌هایی برای درمان آن وجود دارد. به این‎صورت می‎توانید علائم این مشکل را به سرعت تشخیص دهید و برای درمان به‌موقع اقدام کنید.

تنبلی چشم چیست؟

تنبلی چشم که در اصطلاح علمی آمبلیوپی (Amblyopia) نام دارد، نوعی اختلال بینایی است که در آن یکی از چشم‌ها دید ضعیف‌تری نسبت به دیگری پیدا می‌کند، بدون اینکه دلیل واضحی در ساختار چشم دیده شود. در واقع در تنبلی چشم، مغز تصویر دریافتی از چشم ضعیف‌تر را نادیده می‌گیرد و فقط از چشم قوی‌تر استفاده می‌کند. همین موضوع باعث می‌شود ارتباط عصبی بین مغز و چشم آسیب‌دیده کم‌کم ضعیف شود و حتی در صورت درمان مشکل اصلی، دید به‌طور کامل برنگردد!

علائم تنبلی چشم

تنبلی چشم معمولاً به‌آرامی پیشرفت می‌کند و بسیاری از والدین تا زمانی که دید کودک به‌طور قابل‌توجه‌ای کاهش نیافته، متوجه آن نمی‌شوند. به همین دلیل شناخت علائم اولیه نقش بسیار مهمی در تشخیص به‌موقع دارد که در ادامه به بررسی آن‎ها می‎پردازیم:

تمایل به استفاده از یک چشم

کودک مبتلا معمولاً ناخودآگاه از یک چشم بیشتر استفاده می‌کند. برای مثال ممکن است هنگام تماشای تلویزیون یا نقاشی‌کردن سرش را طوری بچرخاند که فقط با یک چشم نگاه کند.

بستن یا پوشاندن یک چشم هنگام تمرکز

وقتی از کودک بخواهید به اشیای دور نگاه کند، ممکن است یکی از چشم‌ها را ببندد یا با دست بپوشاند. این رفتار معمولاً نشانه ضعف دید در چشم دیگر است.

انحراف یا چرخش چشم

در برخی موارد یکی از چشم‌ها به سمت داخل یا بیرون منحرف می‌شود. این حالت که گاهی فقط در هنگام خستگی یا تمرکز ظاهر می‌شود، می‌تواند یکی از نشانه‌های اولیه تنبلی چشم باشد.

کاهش دقت در دیدن جزئیات

کودک ممکن است اجسام دور را تار ببیند، هنگام خواندن خطوط را جا بیندازد یا در شناسایی رنگ‌ها و اشکال دچار خطا شود.

رفتارهای غیرمعمول

سردرد، مالیدن زیاد چشم‌ها، بی‌میلی به کتاب خواندن یا بازی‌های بصری نیز می‌تواند جزو علائم تنبلی چشم باشد. همچنین گاهی کودک نمی‌تواند عمق فاصله‌ها را درست تشخیص دهد و اشیا را در فاصله نزدیک‌تر یا دورتر از واقعیت می‌بیند.

 

دلایل ایجاد تنبلی چشم

تنبلی چشم می‌تواند بر اثر عوامل مختلفی ایجاد شود. شناخت این عوامل به والدین و پزشکان کمک می‌کند تا از بروز این اختلال پیشگیری کرده و در صورت نیاز از بهترین روش درمانی برای بهبود وضعیت بیمار استفاده کنند. برخی از دلایل ایجاد تنبلی چشم عبارتند از:

اختلاف نمره چشم‌ها

وقتی یکی از چشم‌ها نزدیک‌بین‌تر یا دوربین‌تر از دیگری است، مغز برای جلوگیری از سردرگمی، تصویر چشم ضعیف‌تر را حذف می‌کند. در نتیجه آن چشم به‌تدریج دچار تنبلی می‌شود!

انحراف چشم (لوچی)

اگر یکی از چشم‌ها منحرف باشد، مغز دو تصویر متفاوت از یک جسم دریافت می‌کند. برای حذف دید دوگانه، مغز تصویر چشم منحرف را نادیده می‌گیرد. در طول زمان این چشم تنبل می‌شود و دیدش کاهش پیدا می‎کند.

افتادگی پلک یا کدورت قرنیه

وقتی نور به‌درستی وارد چشم نشود، مسیر دید برای مدت طولانی مسدود می‌ماند و مغز فرصت رشد بینایی در آن چشم را از دست می‌دهد. این نوع تنبلی چشم معمولاً شدیدتر است و باید سریع درمان شود.

عوامل ژنتیکی و خانوادگی

تنبلی چشم می‌تواند در خانواده‌هایی که سابقه انحراف یا اختلالات بینایی دارند شایع‌تر باشد. بنابراین اگر یکی از والدین در کودکی تنبلی چشم داشته، معاینه زودهنگام فرزندان بسیار مهم است.

تشخیص تنبلی چشم چگونه انجام می‌شود؟

تشخیص تنبلی چشم معمولاً با یک معاینه ساده اما دقیق توسط چشم‌پزشک یا اپتومتریست انجام می‌شود. در این معاینه پزشک میزان بینایی هر چشم را به‌صورت جداگانه می‎سنجد تا مشخص شود آیا اختلافی میان دو چشم وجود دارد یا خیر!
در کودکان بزرگ‌تر از ۴ سال از جدول بینایی یا چارت اسنلن استفاده می‌شود؛ همان جدولی که در آن حروف در اندازه‌های مختلف قرار دارند. اما در کودکان خردسال‌ معمولا پزشک از روش‌های دیگری استفاده می‎کند.
همچنین چشم‌پزشک حرکات دو چشم را بررسی می‌کند تا مطمئن شود هماهنگی لازم بین آن‌ها وجود دارد؛ اما در صورت مشاهده انحراف پنهان، آزمایش‌های دقیق‌تری انجام می‌شود.

 

روش‌های درمان تنبلی چشم

درمان تنبلی چشم بر پایه فعال‌سازی چشم ضعیف و اصلاح مشکلی است که باعث شده مغز آن چشم را نادیده بگیرد. بنابراین مهم‌ترین اصول درمان شامل اصلاح عیوب انکساری، مجبور کردن مغز به استفاده از چشم ضعیف‌تر و تقویت هماهنگی بین دو چشم هستند. البته روش‌های درمانی باید زیر نظر چشم‌پزشک و با پیگیری منظم انجام شود که برخی از آن‎ها عبارتند از:

اصلاح عیوب انکساری

اولین گام برای درمان تنبلی چشم اغلب تجویز عینک یا لنز طبی مناسب است، زیرا در مواردی که اختلاف نمره بین دو چشم وجود دارد، اصلاح نمره می‌تواند به‌تنهایی دید چشم ضعیف را بهبود دهد یا حداقل شرایط را برای دیگر درمان‌ها فراهم کند.

بستن چشم

یکی از مؤثرترین روش‌ها بستن چشم سالم برای چند ساعت در روز است تا مغز مجبور شود از چشم ضعیف‌تر استفاده کند. مدت زمان بستن چشم به سن و شدت تنبلی بستگی دارد و توسط چشم‌پزشک تعیین می‌شود. در این روش درمانی پایبندی خانواده به برنامه بستن چشم نقش کلیدی در موفقیت درمان دارد.

استفاده از قطره آتروپین

در کودکانی که بستن چشم را تحمل نمی‌کنند یا همکاری ندارند، پزشک ممکن است از قطره آتروپین استفاده کند تا دید چشم سالم موقتا تار شود و چشم ضعیف بیشتر کار کند. این روش معمولاً کوتاه‌مدت است و حتما باید زیر نظر پزشک انجام شود.

تمرین‌های بینایی (ویژن‌تراپی)

تمرین‌های هدف‌دار و برنامه‌های بازی‌محور مخصوص تقویت فوکوس، هماهنگی و عمق‌بینی می‌توانند به بهبود عملکردی چشم‌ها کمک کنند. در برخی شرایط این تمرین‌ها همراه با بستن یا اصلاح نمره چشم انجام می‌شوند. همچنین والدین می‎توانند از روش‎هایی مانند ساخت لگو، رنگ‌آمیزی، نقاشی نقطه به نقطه و… برای تحریک چشم تنبل کمک بگیرند.

درمان لوچی یا استرابیسم

لوچی یکی از دلایل اصلی ایجاد تنبلی چشم است و در صورت درمان‌نشدن می‌تواند باعث ناهماهنگی دائمی بین دو چشم شود. درمان این مشکل معمولاً با عینک اصلاحی یا تمرین‌های بینایی آغاز می‌شود تا چشم‌ها هم‌راستا شوند. اما اگر انحراف با این روش‌ها بهبود پیدا نکند جراحی روی عضلات چشم برای تنظیم موقعیت آن‌ها انجام می‌گیرد و به بازیابی دید و هماهنگی دو چشم کمک می‌کند.

درمان افتادگی پلک

اگر پتوز یا افتادگی پلک مانع ورود نور به چشم و بروز تنبلی شود، درمان آن ضروری است. در این شرایط بسته به شدت افتادگی پلک می‎توان از روش‌های مختلفی استفاده کرد که از مهم‎ترین آن‌ها می‌توان به استفاده از بوتاکس یا انجام جراحی افتادگی پلک اشاره کرد. اصلاح پتوز معمولاً با هدف بازگرداندن مسیر نوری طبیعی و پیشگیری یا درمان تنبلی چشم انجام می‌شود.

آیا تنبلی چشم در بزرگسالان هم درمان دارد؟

در گذشته تصور می‌شد تنبلی چشم تنها در کودکی قابل درمان است، اما تحقیقات جدید نشان داده‌اند مغز در بزرگسالی هم تا حدی انعطاف‌پذیر است. هرچند درمان در این سنین سخت‌تر به نظر می‎رسد اما با استفاده از روش‌های درمانی مختلف و انجام تمرینات مخصوص می‎توان تنبلی چشم را تا حد زیادی بهبود بخشیده و موجب افزایش کیفیت بینایی خود شد.
البته درمان در بزرگسالان معمولاً نیازمند صبر و استمرار است و نتایج آن به‌اندازه دوران کودکی چشمگیر نیست، ولی با پیگیری منظم می‌توان به بهبود نسبی دست پیدا کرد.

راه‌های پیشگیری از تنبلی چشم

پیشگیری از تنبلی چشم در بسیاری از موارد ممکن است، به‌ویژه اگر مشکل در سال‌های اولیه زندگی شناسایی شود. در این مسیر مهم‌ترین اقدام انجام معاینه کامل چشم در سنین پایین است؛ در واقع بهتر است کودکان در سن سه تا پنج سالگی حتماً توسط چشم‌پزشک معاینه شوند.
تشخیص زودهنگام مشکلاتی مانند لوچی، افتادگی پلک یا تفاوت نمره چشم‌ها نیز از بروز تنبلی جلوگیری می‌کند. علاوه بر آن رعایت بهداشت بینایی، کنترل زمان استفاده از موبایل و کامپیوتر و فراهم‌کردن نور کافی هنگام مطالعه نیز اهمیت دارد. همچنین در کودکانی که سابقه خانوادگی مشکلات چشمی دارند، پیگیری‌های منظم و مراجعه سالانه به چشم‌پزشک ضروری است تا هرگونه نشانه از کاهش دید سریعاً شناسایی و درمان شود.

نکات پایانی درباره تنبلی چشم

تنبلی چشم اختلالی است که در صورت تشخیص دیرهنگام می‌تواند منجر به کاهش دائمی بینایی در یک چشم شود. اما با آگاهی والدین، معاینه به‌موقع و شروع سریع درمان، می‌توان از بروز عوارض آن جلوگیری کرد. امروزه روش‌های مختلفی برای درمان این مشکل وجود دارد که از آن‌ها می‎توان به بستن چشم سالم، انجام تمرین‌های بینایی، استفاده از قطره آتروپین و… اشاره کرد. اما مهم این است که تنبلی چشم را جدی بگیریم و درمان آن را به تأخیر نیندازیم زیرا تشخیص زودهنگام، کلید موفقیت در درمان این بیماری است.