گلکوم یا آب سیاه یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مزمن چشم است که در صورت عدم درمان، می‌تواند به از بین رفتن کامل بینایی منجر شود. این بیماری به‌دلیل افزایش فشار داخل چشم یا آسیب به عصب بینایی ایجاد می‌شود و به‌طور تدریجی میدان دید بیمار را کاهش می‌دهد. متاسفانه گلکوم در مراحل ابتدایی معمولاً بدون علامت بوده و تنها از طریق معاینات منظم چشمی قابل تشخیص است. آمارها نشان می‌دهند که بیش از نیمی از مبتلایان حتی از وجود بیماری خود آگاه نیستند؛ به همین دلیل آگاهی درباره علت‌ها، علائم و روش‌های درمان آن نقش حیاتی در پیشگیری از نابینایی دارند.
معرفی گلکوم یا آب سیاه
گلکوم با عیوب انکساری مانند نزدیک‌بینی یا آستیگماتیسم تفاوت اساسی دارد! در عیوب انکساری مشکل در تمرکز نور بر شبکیه است، اما در گلکوم عصب بینایی به‌دلیل افزایش فشار داخل چشم یا ضعف جریان خون در ناحیه عصب آسیب می‌بیند. به عبارت دیگر مایع زلالیه چشم باید از مسیر مشخصی خارج شود اما اگر در خروج این مایع اختلال به وجود آید، فشار چشم بالا می‌رود و به عصب بینایی آسیب می‌زند.
گلکوم معمولاً به دو نوع زاویه باز و زاویه بسته تقسیم می‌شود. نوع زاویه باز به‌صورت تدریجی و بی‌علامت پیشرفت می‌کند، در حالی که نوع زاویه بسته به‌صورت ناگهانی و با درد شدید چشم، تهوع و تاری دید بروز می‌یابد. در هر دو حالت اگر درمان به‌موقع انجام نشود، آسیب به عصب بینایی غیر قابل برگشت خواهد بود.
دلایل ایجاد گلکوم یا آب سیاه
علت اصلی بروز گلکوم افزایش فشار داخل چشم است؛ البته این فشار در برخی از افراد کاملا طبیعی به نظر میرسد و با این حال آسیب عصب بینایی مشاهده می‌شود. این موضوع نشان می‌دهد که عوامل متعددی در بروز این بیماری دخیلند که در ادامه به بررسی آن‌ها میپردازیم.
وراثت یکی از دلایل اصلی بروز گلکوم است؛ در واقع اگر یکی از اعضای خانواده دچار این مشکل باشد، احتمال ابتلای سایر اعضا افزایش پیدا می‌کند. بیماری‌های عمومی مانند دیابت، فشار خون بالا، کم‌خونی مزمن یا میگرن نیز می‌توانند زمینه ساز گلکوم باشند. همچنین استفاده طولانی‌مدت از داروهای کورتونی (چه به‌صورت خوراکی، چه قطره چشمی) می‌تواند خطر ابتلا را افزایش دهد.
در برخی مطالعات نیز به بررسی وضعیت بیماران پس از انجام جراحی‌های اصلاح بینایی مثل لیزیک پرداخته شده است. طبق مشاهدات این عمل‌ها به‌طور مستقیم باعث گلکوم نمی‌شوند و حتی در کاهش فشار داخل چشم موثر هستند. اما افرادی که سابقه چنین مشکلی را در خانواده خود دارند یا دچار آبسیاه هستند، بهتر است پیش از انجام عمل‌هایی مانند لیزیک حتما با پزشک متخصص مشورت کنند.
بررسی علائم و نشانه‌های گلکوم
یکی از ویژگی‌های خطرناک گلکوم این است که در مراحل ابتدایی بدون علامت است و تنها در معاینات تخصصی شناسایی می‌شود. با این حال در مراحل پیشرفته‌تر، بیماران از کاهش تدریجی دید محیطی، تاری دید، سردرد و مشکلاتی از این دست شکایت می‌کنند. در برخی از موارد نیز علائم به‌صورت ناگهانی و شدید بروز پیدا می‌کنند و ممکن است شامل درد شدید چشم، تهوع، استفراغ و قرمزی چشم باشند.
بیمارانی که تحت عمل‌های اصلاح دید مانند فمتو اسمایل قرار گرفته‌اند نیز باید به‌طور منظم برای بررسی فشار چشم مراجعه کنند؛ زیرا ساختار قرنیه پس از این جراحی‌ها تغییر می‌کند و می‌تواند در اندازه‌گیری فشار چشم تأثیرگذار باشد.
انواع گلکوم یا آب سیاه کدامند؟
گلکوم بر اساس علت ایجاد و ساختار زاویه چشم به چند نوع اصلی تقسیم می‌شود. در هر نوع از این بیماری ویژگی‌ها، روند پیشرفت و شیوه درمان متفاوتند؛ به همین علت پیش از اقدام برای درمان آبسیاه به موارد زیر دقت کنید:
گلکوم زاویه باز یا مزمن
شایع‌ترین نوع گلکوم، نوع زاویه باز است و بیش از ۸۰ درصد موارد را شامل می‌شود. این بیماری معمولاً به‌آرامی و بدون درد پیشرفت می‌کند و بیمار ممکن است سال‌ها بدون علامت باشد؛ اما کاهش تدریجی میدان دید محیطی، یکی از اولین نشانه‌ها است. در مراحل پیشرفته نیز دید مرکزی تحت تأثیر قرار می‌گیرد. در این نوع گلکوم درمان معمولاً با دارو آغاز شده و در صورت عدم پاسخ، لیزر یا جراحی استفاده می‌شود.
گلکوم زاویه بسته یا حاد
در نوع زاویه بسته، زاویه بین قرنیه و عنبیه تنگ یا بسته شده و مسیر خروج مایع زلالیه به‌طور کامل مسدود می‌شود. افزایش ناگهانی فشار چشم در عرض چند ساعت ممکن است باعث درد شدید، قرمزی، تاری دید و تهوع شود. این حالت یک اورژانس پزشکی است و در صورت عدم درمان فوری می‌تواند در مدت کوتاهی به نابینایی منجر شود. درمان اولیه شامل استفاده از داروهای کاهنده فشار و سپس لیزر یا جراحی برای باز کردن زاویه است.
گلکوم مادرزادی
نوعی نادر از گلکوم وجود دارد که در نوزادان و کودکان دیده می‌شود. علت این اختلال معمولاً نقص تکاملی در سیستم تخلیه مایع چشم است. علائم آبسیاه مادرزادی شامل ریزش اشک مداوم، کدر شدن سفیدی چشم، حساسیت به نور و بزرگ شدن غیرطبیعی قرنیه است. تشخیص و درمان زودهنگام آبسیاه مادرزادی با جراحی می‌تواند باعث حفظ بینایی فرد شود.
گلکوم ثانویه
در گلکوم ثانویه، افزایش فشار چشم به‌دلیل بیماری‌ها یا عوامل دیگر ایجاد می‌شود. در واقع التهاب داخل چشم (یووئیت)، ضربه‌های چشمی، تومورهای داخل چشمی یا مصرف طولانی‌مدت کورتون می‌توانند علت آن باشند. درمان این بیماری بسته به علت زمینه‌ای متفاوت است اما هدف نهایی این است که فشار چشم کنترل و درمان شود.
به‌طور کلی شناخت نوع دقیق گلکوم برای انتخاب روش درمانی مناسب اهمیت فراوانی دارد، زیرا هر نوع آبسیاه پاسخ متفاوتی به دارو یا جراحی نشان می‌دهد.
روش‌های تشخیص گلکوم
تشخیص به‌موقع گلکوم، کلید پیشگیری از نابینایی است. برای اینکار پزشک از روش‌های مختلفی برای ارزیابی سلامت عصب بینایی و فشار چشم استفاده می‌کند که عبارتند از:
- اندازه‌گیری دقیق فشار داخل چشم: پزشک با استفاده از تونومتری فشار داخل چشم را اندازه‌گیری می‌کند.
- بررسی عصب بینایی: پزشک با استفاده از افتالموسکوپ یا دستگاه OCT ساختار عصب را مورد بررسی قرار می‌دهد.
- تست میدان دید: این روش برای تشخیص کاهش دید محیطی که در مراحل اولیه ممکن است بیمار متوجه آن نباشد، به کار می‌رود.
- اندازه‌گیری زاویه بین شبکیه و قرنیه: در این روش پزشک معمولا از دستگاه Gonioscopy استفاده می‌کند تا زاویه بین شبکیه و قرنیه اندازه‌گیری شود.
- افرادی که در معرض خطر هستند (مثل سالمندان یا کسانی که سابقه خانوادگی دارند) باید سالی یک‌بار معاینه کامل چشم انجام دهند.
روش‌های درمان گلکوم
درمان گلکوم بسته به نوع و شدت بیماری متفاوت است، اما هدف تمامی روش‌ها کاهش فشار داخل چشم و جلوگیری از آسیب بیشتر به عصب بینایی است. اما به طور کل مهم‌ترین روش‌های درمان آبسیاه عبارتند از:
درمان دارویی آبسیاه
اولین راهکار برای درمان آبسیاه استفاده از قطره‌های چشمی است که ترشح مایع زلالیه را کاهش می‌دهند یا خروج آن را راحتتر می‌کنند.
درمان گلکوم با لیزر
در مواردی که دارو کافی نباشد، پزشک ممکن است از لیزر برای باز کردن مسیر خروج مایع استفاده کند. این روش معمولاً سرپایی است و موجب کاهش فشار چشم می‌شود.
درمان آبسیاه با جراحی
در مراحل پیشرفته یا زمانی که سایر درمان‌ها مؤثر نباشند، جراحی برای ایجاد مسیر جدید خروج مایع انجام می‌شود. با انجام جراحی می‌توان فشار چشم را به‌طور قابل‌توجه کاهش داد و از نابینایی جلوگیری کرد.
البته باید توجه داشت که هیچ‌یک از درمان‌ها آسیب واردشده به عصب بینایی را بازنمی‌گردانند و صرفاً از پیشرفت بیشتر بیماری جلوگیری می‌کنند.
راهکارهای مراقبتی برای پیشگیری از پیشرفت گلکوم
پیشگیری از گلکوم به‌معنای کنترل عوامل خطر و مراجعه منظم به پزشک است. به این صورت میتوانید از پیشرفت بیماری جلوگیری کنید و سلامتی را به چشمهایتان بازگردانید! به این منظور به موارد زیر توجه داشته باشید:
- افراد بالای ۴۰ سال باید حداقل هر دو سال یک‌بار معاینه کامل چشم انجام دهند.
- در افراد با سابقه خانوادگی گلکوم، این معاینات باید سالیانه باشد.
- کنترل قند خون و فشار خون در بیماران دیابتی یا مبتلا به فشار بالا اهمیت زیادی دارد.
- از مصرف خودسرانه قطره‌های کورتونی پرهیز شود.
- فعالیت بدنی منظم و تغذیه سالم نیز می‌تواند در بهبود جریان خون عصب بینایی مؤثر باشد.
زندگی با گلکوم چگونه است؟
بسیاری از بیماران پس از تشخیص ابتلا به گلکوم دچار اضطراب می‌شوند، اما واقعیت این است که با درمان و مراقبت منظم می‌توان از پیشرفت بیماری جلوگیری کرد و زندگی طبیعی داشت.
در این مسیر استفاده درست از داروها، مراجعه منظم به پزشک و رعایت دستورالعمل‌های مراقبتی، کیفیت زندگی بیمار را حفظ می‌کند. رژیم غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها، خواب کافی و پرهیز از مصرف سیگار نیز باعث حفظ سلامت چشم می‌شود.
آگاهی از گلکوم راهی برای نجات بینایی شما!
گلکوم یا آب سیاه یکی از بیماری‌های مزمن و خاموش چشم است که اگر به‌موقع آن را تشخیص ندهید، می‌تواند به نابینایی فرد منجر شود. برخلاف عیوب انکساری، این بیماری به ساختار عصبی چشم مربوط می‌شود و درمان آن تنها برای کنترل روند بیماری است.
شناخت علائم هشداردهنده آبسیاه، مراجعه منظم به پزشک و استفاده صحیح از درمان‌های دارویی یا لیزری، می‌تواند از بروز عوارض جدی جلوگیری کند. در واقع آگاهی و مراقبت مستمر، کلید حفظ بینایی در بیماران مبتلا به گلکوم است.
